ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1819 ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 (2ο μέρος)

ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΑΠΟ ΤΟ 1^Ο ΜΕΡΟΣ

2. Η Φιλική Εταιρεία και ο ειλικρινώς αντιτασσόμενος σ’ αυτήν Ιωάννης

Το 1940 τυπώθηκε για πρώτη φορά στα ελληνικά ολόκληρο το υπόμνημα του 1826 «χωρίς ανακρίβειες και παρανοήσεις». Ο Μ. Λάσκαρις το ονόμασε «Αυτοβιογραφία», το χαρακτήρισε ως την «κυριωτέρα πηγή της εν Ρωσία δράσεως του Κυβερνήτου». Όμως, σημείωσε αντιφάσεις, αποσιωπήσεις, γενικολογίες του Καποδίστρια και έθεσε μερικά αξιοπρόσεκτα ερωτήματα στον πρόλογό του. Το οικόσημο της οικογένειας Καποδίστρια στο εξώφυλλο τι -άραγε- εξυπηρετούσε;

Πού εδράζονται όλοι αυτοί οι παραλογισμοί που αναδεικνύονται -έμμεσα οι περισσότεροι- στο (μη αντικαποδιστριακό) έργο του Δαφνή; Κυρίως α) στην επικρατούσα αντίληψη για την ίδρυση της Εταιρείας και τον στόχο της Επανάστασης και β) στο καποδιστριακό Υπόμνημα του 1826 προς τον τσάρο Νικόλαο Α΄. Ως προς το πρώτο, είχε μεσολαβήσει πάνω από ένας αιώνας, κατά τον οποίο η Εταιρεία ήταν -χωρίς αντίρρηση- ένα δημιούργημα του μέσου Έλληνα. Η μόνη αντίρρηση ήταν επουσιώδης, ή, τουλάχιστον, τέτοια έδειχνε. Αφορούσε σε ένα από τα τρία ονόματα. Ως προς το δεύτερο: Το υπόμνημα αυτό στην πρώτη του ελληνική έκδοση ως βιβλίο (1940) βαφτίστηκε «Αυτοβιογραφία», ενώ από την δεύτερη και μετά (1962), ο Κ. Θ. Δημαράς ανέλαβε να διευρύνει το πρόβλημα πληροφορώντας τους αναγνώστες πόσο ειλικρινής ήταν ο Καποδίστριας σ’ αυτό του το κείμενο. Η «ειλικρίνεια» αφορούσε στην αυτόβουλη αποσύνδεση του Καποδίστρια από την Εταιρεία των Φιλικών, είχε δηλαδή να κάνει με την ταυτότητα της Επανάστασης. Αυτό όμως σημαίνει ότι η Επανάσταση και ο προεπαναστατικός της φορέας ήταν συνδεδεμένοι με τον Καποδίστρια με κάποιον τρόπο πειστικότερο από τον μεταγενέστερο ισχυρισμό που έμεινε γνωστός ως ιστορικός κορμός της Εταιρείας: «οι Φιλικοί, ενώ σκόπιμα διέδιδαν το ψέμα της Αοράτου Αρχής, έχτιζαν συλλογική αρχή από τα 3 άτομα των ιδρυτών στα 8-16 άτομα των αρχηγών».

Οπισθόφυλλο που αποπνέει την επέμβαση του Κ. Θ. Δημαρά στην β΄ έκδοση της «Αυτοβιογραφίας» του Ι. Καποδίστρια, 1962. Ο Λάσκαρις επαινείται μεν, κρίνεται δε «ανεπαρκής». Στον πρόλογο μπορεί κάποιος να διαβάσει για την «τσαρική απολυταρχία» που σιωπηρά αντιπαραβάλλεται στην «κοραϊκή δημοκρατία», για την διοικητική απειρία του Καποδίστρια και την «αντιπολίτευση» των «παλληκαριών» που επιχειρεί κωμικά να κρύψει τον τόπο, τον χρόνο και τους λόγους της κοραϊκής αντίδρασης. Κυριότερο όμως σημείο είναι ότι η Φιλική Εταιρεία δεν είχε καμιά σχέση με το όραμα του Καποδίστρια. Δεύτερο «προαπαιτούμενο»: ποιος και με ποια τεκμήρια όρισε την Φιλική;

Η ικανοποίηση λοιπόν των υποστηρικτών του Κοραή ήταν μεγάλη, όταν βρήκαν ένα κείμενο που το έδειχναν κι έλεγαν: «ορίστε! ο ίδιος ο Καποδίστριας καταγγέλλει τους Φιλικούς ως ελεεινούς εμποροϋπαλλήλους και απατεώνες. Είναι δυνατόν να είχε σχέση μαζί τους; Και η ικανοποίηση αυτή φαίνεται πως ξεκίνησε ως μεγάλη ανησυχία, αφού η έκδοση του 1940 άλλαξε· μέχρι και σήμερα την ποδηγετεί (αν και απών) ο κοραϊστής και εφευρέτης του «νεοελληνικού διαφωτισμού» Κ. Δημαράς που το 1962 έσπευσε «επί τόπου», θορυβημένος από το «ανεπαρκές» κάδρο του Λάσκαρι. Όμως, όσο μεγάλη έδειχνε η ικανοποίηση, τόσο μεγάλη ήταν και η δυσκολία των κοραϊστών να πείσουν για την «ειλικρινή» αποποίηση του Καποδίστρια. Τόσο ειλικρινή, που να τον είχε κάνει να ξεχάσει ότι έμεινε 10 βδομάδες στην Κέρκυρα και όχι 5 όπως λέει [σύμφωνα με τις επίσημες ανακοινώσεις της εφημερίδας. Ο Βροκίνης λέει -ατεκμηρίωτα- 6: 23/3 έως 30/4]. Τόσο ειλικρινή που να μην θυμάται ούτε το πότε έφτασε στην γενέθλια γη μετά από απουσία 10 ετών, όταν θυμόταν ποια ημέρα ακριβώς ο τσάρος του όρισε το περίγραμμα της πολιτικής έναντι των Ελλήνων (11-12-1818). Αν μη τι άλλο, ο εξονυχιστικός Δαφνής και ο ενθουσιασμένος Δημαράς θα έπρεπε να σημειώσουν αυτήν την «απώλεια μνήμης» που είναι μια από τις πιο ανώδυνες ανακολουθίες του καποδιστριακού υπομνήματος. Όχι μόνον δεν την σημείωσαν, αλλά «παρέβλεψαν» πάρα πολλά θέματα, κάποια από τα οποία θ’ αναφερθούν στη συνέχεια. Με την πάροδο του χρόνου, ελλείψει αντιλόγου, το υπόμνημα Καποδίστρια-Δημαρά οδήγησε σε μια κοραϊκού τύπου εξήγηση του συνολικού Καποδίστρια που συνέδεε τον «δύστροπο» κυβερνήτη με μια αντίστοιχη προεπαναστατική προσωπικότητα. Ταυτόχρονα ο Δημαράς ανακάλυπτε πως όλη η ελληνική πνευματική κίνηση του 18^ου αιώνα εμπνεόταν από την νεωτερική Δύση και οδηγούσε στον Κοραή. Κι αφού η κίνηση της Δύσης είχε καταφέρει να ονομαστεί «διαφωτισμός», τότε η αντίστοιχη ελληνική προσπάθεια οδηγούσε στους «νεο-έλληνες» που μέσω του 1821 έφτιαξαν την νεωτερική Ελλάδα. Αν ο Κ. Θ. Δημαράς δεν επιχείρησε μια λοβοτομή των Ελλήνων για λόγους ιδεολογικούς, τότε η ιστορική του κρίση εμφανίζει σοβαρότατη ανεπάρκεια. Και η φράση αυτή δεν περιέχει την συνήθη κριτική που γίνεται από μέρους της «εθνικής» ιστορίας (χώρια που σήμερα «εθνική» λέγεται η νεομαρξιστική ιστορία).

Το πρόβλημα είναι σοβαρό και επειδή είναι αμφίπλευρο. Από την μια πλευρά ο Δημαράς δεν αρκέστηκε στην συσκότιση της διακυβέρνησης και στην παιδαριώδη υποβάθμιση των ικανοτήτων του Καποδίστρια. Έχοντας ανάγκη να ζωγραφίσει τον όλο Καποδίστρια, υποστήριξε την αστεία θέση ότι η μετάβασή του στην Ρωσία είχε στόχο την διπλωματική σταδιοδρομία, δηλαδή εξυπηρετούσε την ατομική του επιδίωξη. Γενικότερα, οι ιστορικοί αυτής της τάσης αποφεύγουν να ερμηνεύσουν τόσο την άφιξη, του Καποδίστρια στην Ρωσία, όσο και την αναχώρηση του από αυτήν. Από την άλλη, είναι άδικο να αποδίδουμε ευθύνες για τον Καποδίστρια-θρύλο μόνο στους κοραϊστές. Αμφότερες οι ιστορικές σχολές (παράδοση και νεωτερικότητα) απέφευγαν να συσχετίσουν το καποδιστριακό υπόμνημα με τον χρόνο, τον τόπο, τα έργα και την συνολική δράση του Καποδίστρια. Η παραδοσιακή σχολή έμενε στην ανεπάρκεια της μη μαρξιστικής – ουδέτερης αποτύπωσης ή στην συναισθηματικού τύπου υπεράσπιση του Καποδίστρια που καταλογραφούσε το έργο του, λες και ετοίμαζε προεκλογική εκστρατεία επανεκλογής του. Στην περίπτωση του Δαφνή το πρόβλημα είναι η επιλεκτική του χρήση. Αυτή, σε συνδυασμό και με άλλα καίρια, σκοτεινά σημεία της Επανάστασης καθιστούν την αφήγηση του Δαφνή μια παιδικής αφέλειας έκθεση ιδεών για την επίσκεψη του Καποδίστρια στην Κέρκυρα το 1819, με ασυνέπεια ακόμα και στον τίτλο της σε σχέση με το περιεχόμενο. Αν δεν είχε «προσκυνηματικό» χαρακτήρα η επίσκεψη του Καποδίστρια, τότε γιατί έγινε;

«Επισκόπηση της πολιτικής σταδιοδρομίας μου από το 1798 ως το 1822». Κανείς Έλληνας κοραϊστής δεν σκέφτηκε να επιπλήξει όσους επιμένουν να ΜΗΝ υιοθετούν τον όρο «Αυτοβιογραφία» στο υπόμνημα απαλλαγής του Καποδίστρια από την ρωσική υπηρεσία, προκειμένου να αναλάβει την διοίκηση του ελληνικού κράτους; Όταν ο Καποδίστριας εξακολουθεί μέχρι σήμερα να προκαλεί τόσο αρνητικά ανακλαστικά, κάποιος θα πρέπει να μας εξηγήσει τι κακό είχε κάνει όσο ζούσε στους υποστηρικτές του «σοφού γέροντα».

Σε μια σχετικά πρόσφατη επανέκδοση του καποδιστριακού υπομνήματος ο τίτλος είναι διπλός. Η «Αυτοβιογραφία» έγινε «Απομνημονεύματα». Ως υπότιτλος χρησιμοποιείται ο τίτλος του υπομνήματος. Ο Καποδίστριας χαρακτηρίζεται «κυβερνήτης». Όμως όσα γράφει, δεν τα απευθύνει στο κοινό και τα γράφει πριν γίνει (για να γίνει) «κυβερνήτης». Η σφραγίδα του Δημαρά παραμένει στο βιβλίο και μετά τον θάνατό του. Τι άλλο μπορούμε να βρούμε σ’ αυτή την έκδοση; Βλ. επόμενη εικόνα.

Από το 1940 η κακή κατάσταση χειροτερεύει αντί να διορθώνεται. Οι εικόνες που είχαν επιλεγεί ως συνοδευτικές του καποδιστριακού κειμένου σταδιακά άλλαξαν. Οι συμβολισμοί κινούνται μεταξύ περίεργου και παράλογου. Το 1997 ο Καποδίστριας Κυβερνήτης με την σφραγίδα της παράταξης του Κοραή φαίνεται να αντιπαρατίθεται στην Φιλική Εταιρεία (του Ξάνθου)! Εκδόσεις Δημιουργία

 

Μερικές γραπτές μαρτυρίες από την επίσκεψη του Καποδίστρια

Κολοκοτρώνης: … πριν εβγώ εις την Πελοπόννησον, επήγα εις τους Κορφούς με την πρόφασιν να ζητήσω 4.000 τάλληρα από μισθούς μου του Μέτλαντ, και δια να ανταμώσω τον Ιωάννη Καποδίστρια· τον αντάμωσα· εκάθησα 30 ημέρας και επέστρεψα οπίσω εις την Ζάκυνθο· εκεί ομιλήσαμε πολλά περί της υποθέσεως. [Διήγησις συμβάντων της ελληνικής φυλής 1770-1836, 1846]

Φωτάκος (υπασπιστής του Κολοκοτρώνη): …Τότε εκυκλοφόρει κρυφίως η ύπαρξις και η ενέργεια της Φιλικής Εταιρίας… Οι δε ευρεθέντες εκεί και επαγγελλόμενοι τον καπετάνιον …, όσοι προ των Άγγλων υπηρέτησαν υπό τους Ρώσους, άμα έμαθον ότι ήλθεν ο Καποδίστριας, όλοι έτρεξαν εις την Κέρκυραν προς αντάμωσίν του… Ο δε πολιτικός ανήρ και ο κοσμοπολίτης και φιλόπατρις Ι. Καποδίστριας την ημέραν του Πάσχα ενόμισεν ότι, χάριν φιλοξενίας και χρέους χριστιανικού, έπρεπε να καλέση, και εκάλεσε τους καπετανέους, ως ξένους, να φάγουν το Πάσχα μαζί… εκάλεσε και τον βλάμην του Θ. Κολοκοτρώνην… Επάνω δε εις το γεύμα … άρπαξε του αρνίου την πλάτην με τας χείρας του, έδωκεν αυτήν εις τον μπουραζέρην του (αδελφοποιητό) και είπεν «έτσι τρώγουν τα παλληκάρια τα ψητά κρέατα». Ενθουσιάσθη δια τούτο ο Καποδίστριας και όλη η ομήγυρις και πρώτον έπιον υπέρ της μελλούσης Ελευθερίας, ότε ο Καποδίστριας εζύγωσεν εις τον Κολοκοτρώνη και είπεν εις το αυτί· «εφέτος κάνομε το Πάσχα εδώ εις τους Κορφούς και του χρόνου εις την πατρίδα σου τον Μωριάν». Τότε ο Κολοκοτρώνης ευχήθη, έπιεν έπειτα κρασί και είπε προς τον Καποδίστριαν «Με φιλεύεις αρνί ψητό και εγώ θα σε φιλεύσω τον μόσχον τον σιτευτόν εις την πατρίδαν μου». Και εκ τούτου από εδώ και ύστερα ελέγετο μεταξύ Καποδίστρια και Κολοκοτρώνη, «ο μόσχος ο σιτευτός». Μετά δε ταύτα ο Καποδίστριας εσυμβούλευσε τους καπετανέους Έλληνας και έκαμον αναφοράν προς τον αυτοκράτορα της Ρωσίας, την οποίαν επήρε μαζί του όταν ανεχώρησε δια να την δώσει ο ίδιος. [Σημειώσεις του Φωτάκου, δημοσιευμένες στην εφημερίδα Εστία, 1887]

Καποδίστριας: Διέτριψα μέχρι των αρχών του Μαρτίου του 1819 εν Βενετία, Λομβαρδία, Τοσκάνη, Ρώμη και Νεαπόλει. Εις Κέρκυραν έφθασα τελευτώντος του Μαρτίου. … Η πατρίς μου πιεζομένη από την τυραννικήν εξουσίαν ην εξήσκει εν αυτή ο στρατηγός Μαίτλανδ, εθρήνει επί πλέον τας συμφοράς ας υφίσταντο οι γείτονές της, οι κάτοικοι της Πάργας, ως και οι Σουλιώται και Ρουμελιώται, οι άλλοτε εν Ρωσική υπηρεσία, οίτινες υφίσταντο τον πλέον απηνή και παράλογον διωγμόν. … Οι Κολοκοτρωναίοι, οι Μποτσαραίοι και οι επισημότεροι άνδρες της Πελοποννήσου, της Ακαρνανίας και του Αιγαίου με επεσκέφθησαν ως παλαιοί μεν γνώριμοι, αλλά κυρίως με την ελπίδα να μάθουν παρ’ εμού ότι ταχέως η Ρωσία θα τους επανέφερεν υπό την ισχυράν της αιγίδα. … μετεχειρίσθην την γλώσσαν ην μοι είχεν ορίσει ο Αυτοκράτωρ … Προσεπάθησα να αποδείξω εις αυτούς ότι ο Αυτοκράτωρ της Ρωσίας ουδόλως ήτο διατεθειμένος να προκαλέση πόλεμον κατά των Τούρκων ή να περιπλέξη τας σχέσεις του μετά της Αγγλίας· ότι παν ό,τι ήτο κατορθωτόν να γίνη υπέρ αυτών άνευ κινδύνου προκλήσεως πολέμου, θα εγίνετο, αλλά προς τούτο έπρεπε αυτοί να οπλισθούν με υπομονήν και καρτερίαν προσπαθούντες εν τω μεταξύ να αναθρέψουν καλώς και εθνικώς τα τέκνα των, επαφιέμενοι δε, ως προς τα λοιπά, εις τον χρόνον και την θείαν Πρόνοιαν. «Τούτο μας είναι αδύνατον, μοι απάντησαν· … Γνωρίζετε ότι μετά το Σούλι, η Πάργα και η Επτάνησος ήσαν το μόνον μας καταφύγιον. … Εάν η Ρωσία μας εγκατέλειπεν, ο Θεός δεν θα μας εγκαταλείψη. Αφ’ ου οι ισχυροί της Γης μας θέτουν ενώπιον τόσον απελπιστικού διλήμματος, θα υψώσωμεν μίαν ημέραν την σημαίαν του Σταυρού …». Η δριμεία αύτη απάντησις δεν με απεθάρρυνε· … Έπεισα τους ελθόντες μακρόθεν να επιστρέψουν εις τας πατρίδας των και προς αποφυγήν πάσης κακής ερμηνείας της συνομιλίας μας, επέδωκα εις αυτούς γραπτώς παν ό,τι τοις είχον είπει προφορικώς. Και, ίνα καταστήσω αποτελεσματικωτέραν την προφύλαξιν ταύτην, απέστειλα εμπιστευτικώς αντίγραφον εις τον βαρώνον Στρόγανωφ και εις τους εν Τουρκία προξένους της Ρωσίας …

Στη συνέχεια ο Καποδίστριας αφηγείται πώς μίλησε στην Αγγλία για τους Επτανήσιους, λέγοντας ότι η αγγλική πολιτική βάζει τους γειτονεύοντες Έλληνες στο δίλημμα ή να καταστραφούν ή να λάβουν τα όπλα. Καταλήγει λέγοντας:

… ότε τα γεγονότα κατέδειξαν το ορθόν των παρατηρήσεών μου … εν εκ των μελών της Αγγλικής Κυβερνήσεως είπεν, ότι εγώ είχον προείπει τω 1819 τα γεγονότα του 1821, διότι ταύτα ήσαν έργον ιδικόν μου. [Υπόμνημα προς τον τσάρο Νικόλαο Α΄, 1826]

Ο τσάρος Νικόλαος Α΄ διαδέχτηκε τον αδελφό του Αλέξανδρο Α΄ στα τέλη του 1825 και έκανε για το ελληνικό ζήτημα όσα δεν μπόρεσε ο Αλέξανδρος. Λογικά, το υποβληθέν υπόμνημα του Καποδίστρια (1826) δεν μπορεί να έχει χαρακτήρα πληροφοριακό.

Είναι απολύτως σαφές ότι, ως προς την Φιλική και την σχέση της με την Ρωσία, όλο το υπόμνημα έχει απολογητικό και αποσυσχετιστικό χαρακτήρα. Ο Καποδίστριας δεν παύει να επαναλαμβάνει δεν οργάνωσα εγώ την Επανάσταση, δεν έχει σχέση η Εταιρεία ούτε με μένα, ούτε με τον τσάρο, αυτή η φήμη βγήκε από τους κακόβουλους Εταιριστές που εκμεταλλεύονταν τους αφελείς, συνδέοντας την αθώα Φιλόμουσο με την επαναστατική Φιλική Εταιρεία. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο κυκλοφόρησε στα ελληνικά ως «ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ» με την πρόσθετη πιστοποίηση του Κ. Δημαρά «ΕΙΛΙΚΡΙΝΗΣ». [Περισσότερα για την παρέμβαση Δημαρά στα επόμενα κεφάλαια]. Εξίσου σαφές είναι ότι ο Καποδίστριας πηγαίνει στην Κέρκυρα ή -έστω- συναντά τους Φιλικούς γιατί ετοιμάζουν Επανάσταση στην οποία έχουν εμπλέξει την Ρωσία. Τους λέει λοιπόν την αλήθεια. Να μην ελπίζουν σ’ αυτήν. Η Ρωσία έχει ειρήνη με την Τουρκία και συμμαχία με την Αγγλία. Τους είπε αλήθεια ως προς την Ρωσία, εφόσον η στάση αυτή επαληθεύτηκε το 21. Η Ρωσία έδωσε άδεια στους Τούρκους για στρατιωτική επέμβαση στην Μολδοβλαχία. Όμως αυτή η «αλήθεια» σκοντάφτει στο ότι η Ρωσία καταφανώς ενθάρρυνε την Επανάσταση ενισχύοντας την Φιλική (όχι απλώς αφήνοντας την ήσυχη), ενώ η σύμμαχος Αγγλία γινόταν έξαλλη για τον ίδιο λόγο. Αν ο τσάρος ήθελε ό,τι και η Αγγλία δεν θα έστελνε τον Καποδίστρια να μιλήσει με τον Κολοκοτρώνη. Αυτό λέει η κοινή λογική. Ο υπασπιστής του Φωτάκος λέει ότι οι καπετανέοι έκαναν αναφορά στον τσάρο με παρότρυνση του Καποδίστρια. Τέτοιο κείμενο δεν σώζεται. Αυτό που σώζεται, είναι το κείμενο που ο Καποδίστριας έδωσε στους Έλληνες και το οποίο έστειλε ταυτόχρονα στις ρωσικές πρεσβείες του οθωμανικού κράτους. Το κείμενο που λέει ότι τον διασφάλιζε από τις τυχόν παρερμηνείες. Είναι η περίφημη Εγκύκλια Επιστολή η οποία διέρρευσε μετά το 1821 από πολλές πλευρές. Δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά από τον Άγγλο κληρικό George Waddington το 1825 στο έργο A visit to Greece in 1823 and 1824. Φέρει τον τίτλο Observations sur les moyens d’améliorer le sort des Grecs (Παρατηρήσεις πάνω στα μέσα βελτίωσης της τύχης των Ελλήνων).

Μια άλλη εκδοχή του οικόσημου της οικογένειας Capo d’Istria. Εκτός από τον Σταυρό και το σπαθί, εκτός από τις λέξεις «Πίστις – Πατρίς», δεσπόζει και ο Αναγεννώμενος Φοίνικας, έμβλημα και της οικογένειας Μαυροκορδάτου. Το σύμβολο υπό το οποίο θα κηρύξει την Επανάσταση ο Αλέξανδρος Υψηλάντης εμφανίζεται στην παιδεία και γενικότερα στο θέμα «ελληνική αναγέννηση» ή αλλιώς «Επανελλήνιση της Δύσης» και στον 18^ο και στον 17^ο αιώνα (βλ. Αντώνιος Πάνδημος – L’ amorosa fede, Αναγέννησις Ελληνικού θεάτρου, 1620 και Μεθόδιος Ανθρακίτης, Μπαλάνος Βασιλόπουλος – Οδός Μαθηματικής, 1749). Υπό την έννοια αυτή, η αβλεψία του Μιχαήλ Λάσκαρι (1940) αποκτά ιδιαίτερη [και προσθετική] αξία στην «αυτοβιογραφική» αλλοίωση του Ι. Καποδίστρια.

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ