ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΥΣΗ – 8. Βυζαντινές μικρογραφίες Β΄

Ο Μ. Αλέξανδρος ως αυτοκράτορας των Ρωμαίων. Από τον κώδικα του μυθιστορήματος του Αλεξάνδρου του 14^ου αιώνα (Αρχείο του Ελληνικού Ινστιτούτου Βενετίας)

Ο χριστιανισμός της Ανατολής απεικόνισε από την αρχή τον Χριστό, την Παναγία, τους Αγίους. Η βυζαντινή εικόνα ήταν ένα ελληνιστικό στοιχείο της χριστιανικής τέχνης. Ήταν ο απόγονος του ελληνικού αγάλματος. Βασική οπτική διαφορά ήταν ο περιορισμός της τρίτης διάστασης. Η αφορμή της εικονομαχίας που ταλάνισε το κράτος για περισσότερο από έναν αιώνα, έδωσε την ευκαιρία στους εικονολάτρες να διευκρινίσουν την διαφορά μεταξύ ειδώλου και εικόνας: η τιμή της εικόνας προς το πρωτότυπο διαβαίνει. Δηλαδή, η εικόνα δεν ταυτίζεται με το εικονιζόμενο πρόσωπο. Ταυτόχρονα, η εικονολατρεία στην περίοδο της εικονομαχίας έγινε αφορμή για την διεύρυνση της μικρογραφίας.

Στη συνέχεια της παρουσίασης της χριστιανικής μικρογραφίας παρουσιάζονται: Η Μονή Στουδίου (μοναστήρι της Κωνσταντινούπολης αφιερωμένο στον Άγιο Ιωάννη Βαπτιστή), η Σχολή του Φαγιούμ της Αιγύπτου, ο κώδικας Σκυλίτζη, η ζωή του Μ. Αλεξάνδρου και τα σκριπτόρια της Κάτω Ιταλίας, Βιθυνίας, Μονής Σινά, Καλαμπάκας. Η μικρογραφική τέχνη επηρέασε την ζωγραφική της Ιταλικής Αναγέννησης και του Μπαρόκ, αλλά και την Αρμενική, την Ρωσική, την Σελτζουκική και την Οθωμανική ζωγραφική και μικρογραφία.

Advertisements

ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΥΣΗ – 7. Βυζαντινές μικρογραφίες Α΄

Από την Ομηρική Ιλιάδα, χειρόγραφο του 5^ου αιώνα (Αμβροσιανή βιβλιοθήκη Μιλάνου)

Η τέχνη της χριστιανικής μικρογραφίας, πέρα από την αισθητική της αξία, μάς δίνει πολύτιμες πληροφορίες για την καθημερινή ζωή στην ρωμαϊκή κοινωνία, για την πνευματική ζωή και τις κοινωνικές έριδες που υπήρχαν. Ασκήθηκε σε όλη την διάρκεια του Ρωμαϊκού κράτους, γνώρισε όμως ιδιαίτερη ανάπτυξη στην περίοδο της εικονομαχίας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η μικρογραφία από τον 10^ο αιώνα, οπότε η χριστιανική τέχνη εισάγει ελληνιστικά στοιχεία, κάτι που ιδεολογικά είχε την βάση του στον προηγούμενο αιώνα και φαίνεται στις θέσεις του πλατωνιστή Πατριάρχη Φωτίου. Η τέχνη της Κωνσταντινούπολης επηρέασε την καρολίγγεια, την μοζαραβική (ισπανική) και την αραβική μικρογραφία, όχι όμως και την γοτθική που θα κινηθεί σε διαφορετικό επίπεδο.

ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΥΣΗ – 6. Η Τερέζα του βυθού

Βρισκόμαστε στα νερά του Χάνδακα, στα ίχνη ενός λησμονημένου ναυαγίου. Το γαλλικό πολεμικό σκάφος La Thérèse, βυθίστηκε από εσωτερική έκρηξη το 1668, κατά την πολιορκία του Ηρακλείου από τους Τούρκους. Ήταν μέρος της βοήθειας του Λουδοβίκου ΙΔ΄, του βασιλιά της Γαλλίας, που δεν στάθηκε ικανή να αποτρέψει την κατάληψη της Κρήτης από τους Τούρκους. Στο πλαίσιο αυτής της μάχης ο βασιλιάς-Ήλιος της Γαλλίας είχε στείλει την Τερέζα στο Ηράκλειο. Το 1649 οι Οθωμανοί καταλαμβάνουν τα Χανιά. Το 1669 η Βενετία χάνει το τελευταίο κομμάτι της Κρήτης στην οποία κυριαρχούσε από το 1204. Ταυτόχρονα, οι χριστιανοί χάνουν το νησί από τους μουσουλμάνους. Ο ρόλος που έπαιζε η Κρήτη για την αναγέννηση των Ελλήνων θα μεταφερθεί στα Επτάνησα.

ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΥΣΗ – 5. Ο Γεώργιος Γεμιστός (Πλήθων) και η Ιταλική Αναγέννηση

Οι Έλληνες δέχθηκαν την ευρωπαϊκή αναγέννηση και τον διαφωτισμό… ή μήπως συνέβη το αντίθετο; Το θέμα είναι ακανθώδες, λόγω της χριστιανικής παραμέτρου και της καλλιεργημένης -εκ των υστέρων- άποψης ότι ο χριστιανισμός βρέθηκε εξ ορισμού σε σύγκρουση με τον ελληνισμό. Όμως η άποψη αυτή στηρίχτηκε και στη σιωπή των ορθοδόξων περί του «Ελληνικού Σχεδίου» που ξεκινά από την δυτική πτώση της Πόλης (1204).

Ο Γεώργιος Γεμιστός είχε αριστοκρατική καταγωγή. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη περί το 1355, μια περίοδο εξαιρετικά ταραγμένη. Δεν είχε περάσει ούτε ένας αιώνας από την ορθόδοξη ανακατάληψη της Βασιλεύουσας (1261), η οποία είχε οδηγήσει στις πρώτες συζητήσεις για την επανένωση Ανατολικής και Δυτικής Εκκλησίας (Λυών, 1274). Το κλίμα από πλευράς Δύσης ήταν πολύ άσχημο για τους Ανατολικούς ορθόδοξους· και όχι μόνον από τους κληρικούς. Ο Πετράρχης για παράδειγμα έλεγε ότι οι σχισματικοί Γραικοί (δηλ. οι ορθόδοξοι Έλληνες) είναι χειρότεροι εχθροί από τους Τούρκους. Η προπαγάνδα έφτανε στο σημείο να διαδίδει ότι οι Γραικοί έβγαλαν από το Σύμβολο της Πίστης την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος από τον Υιό. Η αποδυνάμωση της Κωνσταντινούπολης έφερνε ταραχή και στο ορθόδοξο στρατόπεδο. Πρόσφατη ήταν η ελληνο-σερβική σύγκρουση με τους Σέρβους να διεκδικούν τον αυτοκρατορικό και τον πατριαρχικό τίτλο των Ρωμαίων.

ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΥΣΗ – 4. Σικελικός Εσπερινός (1282)

Θυρεός των Καπετιδών του Ανζού

Οι σχέσεις του Καρόλου A΄ του Ανζού (Ανδεγαυού) της Σικελίας  με τον Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο στα τέλη του 13^ου αιώνα έρχονται να επιβεβαιώσουν την παλαιά αντιπαλότητα της Φραγκικής Δύσης έναντι της Ρωμαϊκής Ανατολής. Μετά την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης (1261) και την εγκαθίδρυση της δυναστείας των Παλαιολόγων ο Κάρολος του Ανζού από τον οίκο των Καπετιδών (Capétiens d’Anjou) σχεδίασε την επανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης, ώστε να επανενταχθεί οριστικά στην λατινική αυτοκρατορία των Φράγκων. Με τη σειρά του ο Μιχαήλ Η΄ σχεδίασε ή μετείχε στην ανατροπή του Καρόλου. Αντίπαλη προς την δυναστεία των Ανδεγαυών στην Σικελία ήταν αυτή της Αραγωνίας, επειδή ο Πέτρος της Αραγωνίας είχε παντρευτεί την Κωνσταντία Χοενστάουφεν (Costanza di Hohenstaufen). Η Κωνσταντία ήταν κόρη του ηγεμόνα της Σικελίας που είχε δολοφονήσει ο Κάρολος Α΄. Μητέρα της ήταν η Βεατρίκη από τον Γερμανικό οίκο της Σαβοΐας. Ο Μιχαήλ Παλαιολόγος καλλιέργησε φιλικές σχέσεις με τον Πέτρο της Αραγωνίας, όταν ο Κάρολος μετέφερε την πρωτεύουσα στην Νάπολη και απέκτησε τον τίτλο του βασιλιά της Ιερουσαλήμ. Μέσα από τις αντιπαλότητες των δουκάτων και των επίδοξων αυτοκρατόρων του 13^ου αιώνα διαγράφεται η ευρύτερη πάλη για την ταυτότητα μιας οικουμενικής Ρώμης.

ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΥΣΗ – 3. Γαληνοτάτη Δημοκρατία και Ελληνισμός

Την ελληνική τυπογραφία του Ζαχαρία Καλλιέργη στη Βενετία (15^ος-16^ος αι.) διαδέχθηκε η τυπογραφία των Γλυκήδων

Η υπερχιλιετής Γαληνοτάτη Βενετική Δημοκρατία των δόγηδων (697-1797) είναι στενά συνδεδεμένη με την τύχη του ελληνισμού και μάλιστα με διπλό τρόπο. Θετικό και αρνητικό. Ως υπαγόμενη στο εξαρχάτο της Ραβέννας, αποτελούσε το δυτικό Βυζάντιο, δηλαδή την πνευματική συμπρωτεύουσα του Ρωμαϊκού κράτους με πρωτεύουσα την Νέα Ρώμη Κωνσταντινούπολη. Το 1204 η Βενετία έπαιξε τον καθοριστικό ρόλο στην άλωση της Κωνσταντινούπολης. Αμέσως μετά σχηματίστηκε εκεί μια ελληνική κοινότητα, η οποία διευρύνθηκε μετά την μουσουλμανική άλωση της Πόλης (1453) και της Κρήτης (1669). Η ελληνική τυπογραφία αναπτύχθηκε εκεί, ήδη από τον 15^ο αιώνα. Το Πανεπιστήμιο της Πάντοβα, που ανήκε στην διοικητική περιοχή της Βενετίας, αποτέλεσε βασικότατο μορφωτικό κέντρο των ορθόδοξων Ελλήνων ως τον 19^ο αιώνα. Το ερώτημα περί του ελληνισμού της Βενετίας συνδέεται με το γενικότερο περί της Αναγέννησης. Ήταν εξ αρχής χριστιανικό το αίτημα που προβαλλόταν μέσα από τον ελληνισμό; Η πτώση της Βενετικής Δημοκρατίας το 1797 από τον Ναπολέοντα οριοθέτησε και το «δίλημμα» της υπαγωγής ή όχι της Ελληνικής Επανάστασης στις αρχές των «ανθρωπίνων δικαιωμάτων». Το πρώτο ελληνικό κράτος με διεθνή υπόσταση, η Επτάνησος Πολιτεία (1800-1807) απέρριψε ασυζητητί τα «δικαιώματα του ανθρώπου» και υιοθέτησε το φτερωτό λιοντάρι του Αγ. Μάρκου ως σύμβολο.

ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΥΣΗ – 2. Τα Ελληνικά Δεσποτάτα

Την λατινική άλωση της Κωνσταντινούπολης (1204) ακολουθεί η κατάτμηση της αυτοκρατορίας των Ελλήνων. Ιδρύονται λατινικά πριγκιπάτα και ελληνικά δεσποτάτα. Ο ελληνισμός κατατέμνεται διοικητικά αλλά βρίσκει και νέες διόδους διατήρησης της πνευματικής του υπόστασης. Εκτός από την Νίκαια και την Τραπεζούντα στην Ανατολή, ο ελληνισμός αναδεικνύει νέες εστίες στον ελλαδικό κορμό, όπως η Άρτα και ο Μυστράς. Από εκεί, ένα τμήμα του θα διαδώσει και στην Δύση το οικουμενικό, ανθρωπιστικό και χριστιανικό του πνεύμα.